Historia medycyny

Wykład 1: 1. Poczatki medycyny – medycyna prehistoryczna
2. Medycyna mezopotamska
3. Medycyna egipska
4. Medycyna hinduska
5. Medycyna chińska


MEDYCYNA W CZASACH PREHISTORYCZNYCH
Powodem uprawiania medycyny przez ludzi prehistorycznych była konieczność wynikająca z potrzeby przeżycia. Jeżeli ludzie pierwotni nie zaradziliby w jakikolwiek sposób na powstałe urazy nie mogliby w ówczesnych realiach przeżyć gdyż warunkiem tego przeżycia była sprawność fizyczna. Dlatego konieczne było opatrzenie powstałych złamań czy urazów (oczywiście nie były to opatrunki w naszym rozumieniu, ale prymitywne działania zaradcze). Pierwszą dziedziną medycyny była więc chirurgia urazowa. Datuje się to na 150.000 lat temu gdyż przypuszcza się, że już Neandertalczyk przejawiał takie działania.
Gdy w jaskini El Pindal odkryto przypadkowo ślady bytowania człowieka (duża ilość kości) szczególne zainteresowanie wzbudził rysunek na ścianie przedstawiający mamuta z czerwoną plamą w okolicy serca. Była to wskazówka dla współplemieńców, że zwierzę najłatwiej jest zabić trafiając tą okolicę. Jednocześnie rysunek ten należy traktować jako pierwszy ślad medycyny, gdyż jest to opis lokalizacji serca. Ludzie pierwotni przez analogię odnieśli też tą lokalizację do samych siebie. Serce jest więc pierwszym narządem zlokalizowanym wewnątrz ciała.
Kolejnym ciekawym odkryciem były czaszki człowieka z Cro-Magnon z otworami powstałymi za życia osobników pierwszy dowód na przeprowadzone operacje w celach medycznych i magicznych.
Pierwszym źródłem wiedzy medycznej była intuicja podobnie jak we wszystkich innych dziedzinach twórczych, w których człowiek kieruje się intuicją ( z zasadą „bo tak może być dobrze”). Powód takiego postępowania tłumaczy koncepcja Bergsona, który stwierdził, że im niżej położony filogenetycznie gatunek ( tak jak Neandertalczyk ) tym bardziej w soim zachowaniu kieruje się instynktem. Kolejnym źródłem wiedzy medycznej była empiria (przykład: jeden z plemienia zjadł trujący owoc przez co zmarł dlatego inni już go nie jedli; na tej samej zasadzie poznano rośliny lecznicze).


EMPIRIA + INSTYNKT = DZIAŁANIA MEDZYCZNE


Po poznaniu mechanizmów leczenia ludzie pierwotni zaczęli zastanawiać się nad genezą chorób. Stwierdzili, że powodem chorób są zaburzenia natury psychicznej, dlatego utożsamiano je z działaniem złych duchów czy demonów. Dlatego też leczenie wielu chorób pojmowali oni jako zwalczenie ducha, demona – sprawcy choroby. Określamy to jako taumaturgię – działanie magiczne, supranaturalne. Pierwszymi lekarzami byli więc szamani uwalniający ciało od ducha – czynnika chorobotwórczego – poprzez modlitwy i działania supranaturalne. Ponieważ ośrodek życia był przez ówczesnych umiejscowiony w głowie, dlatego traktowali ją również jako siedlisko duchów, stąd trepanacje wspomniane wcześniej miały na celu ułatwić uwolnienie ciała od demona. Powietrze określono jako pierwiastek życia ze względu na konieczność oddychania jako „dawcę” życia.

MEDYCYNA MEZOPOTAMSKA

Mezopotamia była pierwszą rozwiniętą cywilizacją świata. W wyniku jej rozpadu powstała Persja i Babilonia. Tu powstały pierwsze próby podziału czasu, rozwija się rolnictwo i kodyfikacja prawa ( Hammurabi 1792 – 1750 p.n.e.). Ludzie ci całe życie w każdej jego dziedzinie odnosili do gwiazd. Ich układ pozwalał im na przewidywanie przyszłości i przeszłości (niebo na wschodzie to przeszłość a na zachodzie przyszłość), dawał odpowiedź na pytanie jak postępować. Odnoszono to także działań medycznych (np. władcy z gwiazd rozkazywali wyczytać rokowania w chorobie). Medycyna ta opierała się także na działaniach supranaturalnych jak analiza snów czy hepatoskopii (z przebiegu naczyń wątrobowych zmarłego lekarze oceniali na co zmarł i jakie choroby mogą wystąpić w jego rodzie.
Powstały tu też pierwsze pisane dokumenty medyczne:
1. Kodeks Hammurabiego – regulacje prawne wobec lekarza leczącego niewłaściwie (np. za niewłaściwie przeprowadzoną ewakuację kamieni z pęcherza moczowego zakończona śmiercią pacjenta groził śmierć; źle przeprowadzony zabieg okulistyczny karano obcięciem dłoni).
2. Nob Manai – listy lekarza
3. Pismo Herodota – autor opisuje dzieje krajów śródziemnomorskich i zawiera w nich też ówczesną wiedzę medyczną.
Lekarze tamtych czasów wprowadzili do medycyny zbieranie wywiadu, które było podstawowym elementem leczenia i przejęły go późniejsze cywilizacje. W najprostszej postaci polegało to na wyjściu chorego przed dom gdzie ciągle opowiadał on o swoich dolegliwościach, gdy któryś z przechodniów (słyszących to co mówił) miał takie same objawy kiedykolwiek wcześniej radził choremu w jaki sposób może im zaradzić. Była to prosta metoda polegająca na dawaniu porady – pierwowzór współczesnego wywiadu.


MEDYCYNA W STAROŻYTNYM EGIPCIE

Medycyną w Egipcie zajmowali się wyłącznie kapłani, gdyż był to jedyny stan, który zajmował się sprawami nauki takimi jak budownictwo, podział czasu na godziny (tu powstał kalendarz), geodezja, matematyka i oczywiście medycyna.
Źródła jakie zachowały się do naszych czasów:
1. Pisma Herodota – j.w.
2. Papirusy – odkryte przez Ebersa (o urazach głowy, opatrunkach, przebiegu operacji, paraliżu) i Brungscha (o cyklu miesięcznym, porodzie i położnictwie).
3. Mumie – ponieważ zachowują one części miękkie można określić jakie zabiegi wykonywano za życia danej osobie. Mumifikacja polegała na wypełnieniu ciała (oczywiście po wypreparowaniu wnętrzności) trocinami i piaskiem a następnie moczeniu przez 40 dni w wodzie z solą po czym wypełnia się ciało substancją konserwującą. Wydawałoby się, że z tego powodu kapłani egipscy znają dobrze anatomię jednak w istocie tak nie było, ponieważ preparowanie zlecali robotnikom i sami nie wykonywali sekcji zwłok.
Bogiem medycyny egipskiej był Toot. Kapłani wierzyli, że spisał on ręką proroka całą wiedzę medyczną w pewnej księdze. Ponieważ było to boskie dzieło w owych zapisach nie można było niczego zmienić. Z tego też powodu medycyna egipska nie rozwijała się bazując na posiadanej i spisanej wiedzy. Jednocześnie brak podstaw anatomicznych powodował niski poziom chirurgii.
Osiągnięciem medycyny egipskiej był wysoki poziom higieny. Kapłanów obowiązywał ścisły kodeks regulujący ich zachowanie w wielu dziedzinach życia (codzienne kąpiele, dieta, życie seksualne, golenie głowy do łysa {skate never die}). Ludność musiała korzystać z przegotowanej wody, gdyż picie niezagotowanej groziło zarażeniem się np. cholerą i wywołaniem epidemii (obywatele nie stosujący się do tego prawa byli uważani za osoby aspołeczne). Kapłani wykonywali zabiegi okulistyczne leczące kataraktę. Zabieg polegał na wepchnięciu odpowiednim drutem soczewki do komory tylnej oka co dawało poprawę widzenia (oczywiście nie były to zabiegi dające efekty zadowalające aczkolwiek przynoszące pewną poprawę). Egipcjanie uważani są za twórców dermatologii i kosmetologii z powodu praktyk stosowanych przez Kleopatrę (kąpiele w mleku i te sprawy).


MEDYCYNA STAROINDYJSKA

Przekaz wiedzy o medycynie indyjskiej odnajdujemy w pismach Charaki I w.n.e. i Susruty V.
Na całokształt medycyny tego państwa miał wpływ filozofii buddyjskiej (wg niej człowiek rodzi się trzy razy – 1.fizycznie, 2.podczas życia i 3.w chwili śmierci rodzi się dla wieczności) która manifestuje pewnego rodzaju pogardę dla życia nawołuje do życia w ascezie, kładzie nacisk na życie duchowe – stan nirwany był celem życia każdego hindusa. Relacje społeczne (podział na kasty) miału również wpływ na rozwój medycyny i sposoby leczenia.
Lekarze hinduscy wprowadzili do medycyny badanie przedmiotowe. Opisywali przemieszczenia fragmentów kości w złamaniach (krepitacja). Przykładem badania przedmiotowego jest historia opisu objawu cukrzycy jakim jest wielomocz. Lekarze stwierdzili, że zbierają się nad nim muchy. Postanowili więc dalej badać jego właściwości i stwierdzili, że jest on słodki (nazwa diabetes mellitus pochodzi z Indii i oznacza „przenikanie słodkie”). Grecy badają wielomocz w moczówce prostej (bazując na odkryciach hindusów) stwierdzili, że nie gromadzą się nad nim muchy i nie ma słodkiego smaku (stąd nazwa diabetes insipitus oznacz „przenikanie bezsmarowe”).
Zasługą hindusów jest opisanie ok. 600 roślin leczniczych. Opis ten został przeniesiony przez Aleksandra Macedońskiego do starożytnej Grecji gdzie korzystali z niego lekarze greccy.
Najważniejszą dziedziną medycyny hinduskiej była ocena rokowania dalszego przebiegu choroby. Wynikało to z obowiązku leczenia chorego jeśli choroba była uleczalna. Jednocześnie jeśli lekarz podejmował się leczenia pacjenta miał obowiązek go wyleczyć !!! Natomiast zakwalifikowanie choroby do nieuleczalnych zwalniało lekarza z tego obowiązku. Lekarz mógł zostać ukarany z niewyleczenie a także za błędne zakwalifikowanie choroby do danej grupy. Sporządzono więc listę objawów śmierci („omnia mortis”) mortus wystąpienie któregoś z nich kwalifikowało chorobę do nieuleczalnych.
Przykłady „omnia mortis”:
Ř Omamy – zapalenie opon mózgowych
Ř Śpiączka
Ř Bezsenność
Ř Porażenie – wylew krwi
Ř Spadek temperatury
Ř Poty
Ř Duszność – niewydolność krążeniowo-oddechowa
W rokowaniu ważna była też rola posłańca przybywającego po lekarza:
Złe rokowanie – jeśli posłaniec jest Dobre rokowanie
Eunuchem Jeśli spotkał po drodze niewiastę
Kobietą Jeśli spotkał po drodze kobitę z niemowlęciem
Brudny Jeśli widział po drodze konia
Smutny Jeśli spotkał po drodze dwóch braminów
Z niskiej kasty
Przybył w czasie zaćmienia
Przyjechał na ośle
Medycyna hinduska odznaczała się wysoko postawioną chirurgią. Lekarze posiadali bogate instrumentarium, opisali wiele zabiegów. Wydobywano kamienie z pęcherza przez cięcie w kroczu (ta część pęcherz leży podotrzewnowo) . Taki dostęp umożliwiał ominięci otrzewnej przez co nie wywoływano śmiertelnego zapalenia otrzewnej tak jak w cięciu nad spojeniem łonowym (lekarze hinduscy nie mieli pojęcia o czymś takim jak zapalenie otrzewnej, ale na drodze empirycznej wypracowali taki dostęp do pęcherza). Tu również narodziła się chirurgia plastyczna. Lekarze wykonywali pierwsze przeszczepy autogenne u ludzi skazanych na amputację nosa. By zmniejszyć oszpecenie skazanych nacinali skórę przedramienia i łączyli z miejscem po nosie (rękę unieruchamiano na okres kilku tygodni tak że ciągle dotykała to miejsce). Po zrośnięciu się naciętej skóry z blizną odcinano skórę od przedramienia w ten sposób, że na twarzy pozostawał ten zrośnięty fragment zasłaniający bliznę.


MEDYCYNA W CHINACH

Medycyna w Chinach rozwinęła się za czasów dynastii Chou kiedy to nastąpiła pierwszy raz w historii laicyzacja tego zawodu, lekarzem mógł zostać każdy bez względu na pochodzenie.
Początkowo proces leczenia lekarze porównywali do działań przeciw demonom wywołującym choroby. Następnie teorię powstania choroby sprowadzono do koncepcji Yong-Yin. Według niej równowaga w ciele jest wynikiem współdziałania dwóch sił:
§ Yong – biały, element męski, silny, aktywny, dający zdrowie
§ Yin – czarny, element kobiecy, słaby, pasywny, niosący chorobę
Gdy ta równowaga ulega zaburzeniu duch ciał pozostaje w naruszony, wkrada się brak harmonii i powoduje to przejście w stan choroby. Utożsamianie istoty choroby z duchem powodowało, że nie wykonywano sekcji zwłok i nauki anatomiczne nie rozwijały. Powstały za to oryginalne sposoby terapii:
· Akupunktura – Chińczycy wyznaczyli na ciele ok. 350 punktów, które miały być połączone rureczkami poszczególnymi narządami a ich nakłuwanie przynosiło poprawę stany zdrowia.
· Moksa (Moka) – przypiekanie miejsc na ciele wyznaczonych analogicznie jak dla akupunktury. Polegało to na spalaniu stożków z łatwopalnego materiału.
W Chinach prowadzono tez działania, które można potraktować jako pewnego rodzaju szczepienie. Wydzielinę pobraną z krost ospy prawdziwej suszono i w postaci proszku podawano do wdychania. Co prawda część pacjentów umierała po takim zabiegu ale część zyskiwała odporność na całe życie. W wyniku tego epidemie w Chinach miały mniejszy zasięg niż np. w Europie Dziś wiadomo, że były to osłabione wirusy ospy prawdziwej, powodujące uodpornianie się organizmu.
Kolejną praktyką bardzo rozpowszechnioną i rozwiniętą w Chinach było badanie tętna w celach diagnozowania wielu chorób. Lekarze znali i skutecznie różnicowali ponad 100 rodzajów tętna. Znana jest anegdota mówiąca o lekarzu wezwanym do chorej córki mandarynów, który nie mógł jej jednak widzieć ani dotykać gdyż w myśl obowiązującego wówczas prawa taki zakaz obejmował wszystkie panny i dziewice. By mógł ją zbadać przeprowadzono nić od jej przegubu do ręki lekarza stojącego za parawanem. W ten sposób sprawdził on puls chorej i postawił diagnozę – laska była zakochana. Należy więc podkreślić rolę diagnostyki w leczeniu przez chińskich lekarzy.
Pomimo braku zainteresowania anatomią lekarze ustalili, że człowiek posiada 12 naczyń, oraz 365 (facet) i 360 (babka) kości.
Zadaniem chińskiego lekarza było leczenie ludzi chorych bez względu na statut społeczny oraz umacnianie zdrowia ludzi zdrowych. Ciekawym sposobem było utrzymanie lekarzy – dostawał on pensję wtedy gdy jego pracodawca był zdrów. Natomiast gdy zachorował płace lekarzy zostawały zamrożone do czasu wyleczenia chlebodawcy. Tak więc każdy medyk chciał zawsze jak najszybciej wyleczyć pana.